Cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu ở núi Bà Đen

Linh Sơn thánh mẫu (Bà Đen) là tín ngưỡng khởi phát tại vùng đất tỉnh Tây Ninh và dần phổ biến ở Nam Bộ. Vị nữ thần có nhiều huyền tích khác nhau và được Việt hóa bằng sự tích “Huyền trinh nữ” kể về người con gái mặt đen Lý Thị Thiên Hương. Trong dân gian, Linh Sơn thánh mẫu là vị phúc thần bảo hộ cho cho vùng đất và cư dân. Hằng năm, người dân trong và ngoài tỉnh đến núi Bà Đen viếng Bà rất đông, nhất là vào các dịp Hội xuân núi Bà, lễ vía Bà (mùng 4 - 6/5 Nông lịch). Khi xưa, người dân ở xứ Trảng Bàng còn xem bàn vọng thiên là nơi để bái vọng về ngọn núi thiêng Bà Đen đảnh lễ Linh Sơn thánh mẫu với quan niệm “hữu cầu tất ứng” nên dù có ở xa nhưng có ý niệm tưởng nhớ đến thì như núi đang ở gần, Bà đang hiện diện bên cạnh.

Trong Phật giáo Tây Ninh, các vị tổ sư đồng tôn phong Linh Sơn thánh mẫu là “Bồ tát” nên Bà còn được gọi với danh xưng là “Linh Sơn thánh mẫu Bồ tát”. Thể hiện qua các văn bản, mộc bản, bài vị xưa. Linh Sơn thánh mẫu cũng từng được xem là Phật Bà Quan Âm. Trong quyển Núi Tây Ninh vảng Điện Bà (Võ Sâm, 1925) có đoạn viết: “Tức nhiên từ hồi nào đến nay, mấy ông thầy tu tại núi, truyền kể cho nhau, cũng đều thờ vị Phật Bà (Quan Âm) tặng hiệu “Linh Sơn thánh mẫu”, chẳng phải có gốc tích Bà Đen nào cả”.

Với sự phù hộ của Bà, Linh Sơn thánh mẫu được tạo tượng thờ ở nhiều nơi trong các đình, miếu, tư gia và các chùa Phật giáo trong và ngoài tỉnh Tây Ninh với đa dạng chất liệu từ tượng đất nung, gốm, gỗ, đồng, đến các tượng bằng ngọc, đá quý, hợp chất,... phong phú về kiểu dáng. Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, những cốt tượng mang giá trị văn hóa của vùng đất và từng di tích nơi tượng Bà ngự trị.

Đặc biệt, tương truyền rằng nhiều lần Bà hiển linh giúp đỡ chúa Nguyễn Ánh thống nhất giang sơn, sau khi lên ngôi, vua Gia Long truyền cho quan địa phương đúc cốt Bà Đênh bằng đồng đen để thờ tại động trên non linh (Huỳnh Minh (1972), Tây Ninh xưa và nay, Tác giả xuất bản, Sài Gòn, tr.46). Sự việc này còn được nhắc đến trong sự tích Lý Thị Thiên Hương: “... Quốc công Lê Văn Duyệt đã thay mặt vua Gia Long phong cho nàng Thiên Hương làm “Linh Sơn thánh mẫu”, tạc tượng để thờ và ngự ở núi Một, nay đổi tên thành núi Bà Đen”.

Vào khoảng năm 1945-1946, quân đội Pháp trở lại miền Nam đem quân lên đóng tại tỉnh lỵ Tây Ninh, một tiểu đoàn lính Lê Dương trấn đóng núi Điện Bà. Bọn lính ngang tàng, nghi ngờ các nhà sư lẩn tránh đi có chôn giấu vàng bạc bên trong tượng Phật, chúng rinh tượng Phật trong chùa Linh Sơn Tiên Thạch xuống lấy dao rạch bụng, rạch lưng kiếm vàng bạc nhưng không thấy rồi bỏ các tượng Phật ngổn ngang giữa sân chùa. Trong đó, chúng ngỡ cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu bằng vàng nên đem xuống chợ Tây Ninh bán, khi biết không phải bằng vàng, chúng để lại cho chủ quán rượu.

Một thời gian khá lâu, chủ quán này mới biếu cốt tượng Bà cho ngôi chùa của vợ ông Tỉnh trưởng Tô Văn Qua. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Quốc Việt, ngôi chùa này nay không còn, vị trí ngôi chùa từng tọa lạc trong khuôn viên Tỉnh ủy Tây Ninh trước đây (thuộc phường Tân Ninh). Cốt tượng Bà Linh Sơn thánh mẫu thờ tại đây gần 9 năm mà không ai biết, cứ tưởng là tượng Phật Bà Quan Âm.

Sau này, ông Nguyễn Văn Hảo - cựu giáo viên trường tiểu học tỉnh Tây Ninh, đến chùa nhận biết cốt tượng Bà thờ tại đây, ông liền báo tin cho Ban Quản trị núi Điện Bà. Ban Quản trị đã cùng chư tăng chùa Linh Sơn Tiên Thạch cử đại diện đến gặp ông bà Tô Văn Qua để xin thỉnh cốt tượng Bà về núi thờ nơi điện cũ đã được ông bà chấp thuận.

Năm 1957, Ban Quản trị núi Điện Bà tổ chức lễ cung nghinh cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu về núi. Lễ được cử hành trọng thể có đủ mặt thân hào nhân sĩ trong tỉnh, bá tánh thập phương hay tin đến dự rất đông. Đoàn xe hoa dẫn đầu, theo sau có đủ các loại xe, cờ xí tung bay, cảnh non linh đất phước náo nhiệt tưng bừng (Huỳnh Minh (1972), Tây Ninh xưa và nay, Sđd, tr.205).

Năm 1962, tình hình chiến tranh ở núi bắt đầu căng thẳng, Ban Quản trị cùng chư tăng trên núi cung nghinh cốt tượng Bà về thờ tại chùa Linh Sơn Phước Lâm (chùa Vĩnh Xuân, nay thuộc phường Tân Ninh), lúc bấy giờ chùa là trụ sở của Ban Quản trị núi Điện Bà, do Hòa thượng Huệ Phương - Phó Hội trưởng trụ trì.

Hơn nửa thế kỷ, ngày 08/8/2025 (nhằm ngày 15/6 nhuận Ất Tỵ), một lần nữa Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Tây Ninh cùng chư sơn thiền đức chùa Linh Sơn Tiên Thạch, các chùa núi Bà Đen và phật tử khắp nơi vân tập về chùa Linh Sơn Phước Lâm trang nghiêm cung thỉnh cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu trở về ngự tại điện Bà (phường Bình Minh, núi Bà Đen).

Cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu được tạo tác bằng đồng, đúc rỗng, cao khoảng 60cm. Phần đế, lưng tượng bị móp, đoán định là dấu vết khi bị đập, rạch để tìm vàng và ảnh hưởng của chiến tranh vào thời Pháp chiếm. Cốt tượng Bà được tạo tác với gương mặt phúc hậu của người phụ nữ Nam Bộ, tư thế ngồi gần gũi, quen thuộc, chân trái xếp bằng, gối phải chống lên, tay phải đặt trên gối, tay trái cầm gậy như ý.

Ở trang phục của Bà được chạm khắc trên cốt tượng mang phong cách của thời Nguyễn và sự giao thoa văn hóa người Hoa qua chi tiết chiếc cổ áo “trúc diệp kiên, vân kiên”. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đức Huy: “Các lớp nghệ nhân tạo tượng ở Nam Bộ đều có nhiều ảnh hưởng từ nghệ thuật tạo tác của người Hoa từ rất sớm, khoảng thế kỷ XVII-XVIII”.

Cốt tượng Linh Sơn thánh mẫu đã lưu dấu tiến trình lịch sử, văn hóa của vùng đất Tây Ninh, củng cố niềm tin cho cư dân vào tín ngưỡng được khởi phát từ mảnh đất phía Tây Nam Tổ quốc. Cốt tượng có giá trị mỹ thuật cao, đậm chất dân gian và thể hiện được sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa qua lối tạo hình. Trải qua bao biến thiên của thời cuộc, cốt tượng Bà lại trở về nơi ngự trị ban đầu ở núi thiêng Bà Đen để người dân Tây Ninh, khách hành hương trở về chiêm bái trong sự bình an, hỷ lạc./.